چکیده

تعدد همسران رسول‌خدا (ص) از دیرباز دستاویز خاورشناسان برای خدشه‌دار کردن سیمای رسالت بوده و قلم‌فرسایی‌های بدگویان اسلام در این زمینه، به قضاوت‌های غیرمنصفانه انجامیده است. البته اندیشمندانی برای دفاع از ساحت حضرت ختمی مرتبت کوشیده‌اند تا از زوایای پنهان این امر سخن بگویند، اما بسیاری از سویه‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناختی در این امر مورد مداقه قرار نگرفته است.

تحلیل درست و واقع‌بینانه این حوادث در حیات رسول‌خدا (ص)، بیانگر ابعاد مهمی از شخصیت ایشان درجریان یک دعوت بزرگ الهی و روشنگر وجوه مختلف یک نظام اصیل تربیتی و اسوه‌مدار است. در نوشتار پیش‌رو می‌کوشیم تا با واکاوی سویه‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناختی در منحنی شخصیت پیامبر، درکنار فرهنگ ازدواج در اسلام و سنن مألوف در آن عصر، این مسئله را بررسی کنیم.

واژگان کلیدی:رسول خدا (ص)، تعدد زوجات، زنان پیامبر، فرهنگ ازدواج، چندهمسری.

مقدمه

پیامبر اسلام به‌عنوان آخرین سفیر الهی همواره نقش مهمی در حیات بشری داشته است. بی‌گمان نگرش مسلمانان درباره این مرد الهی مستلزم بررسی دقیق و موشکافانه زندگی آن بزرگوار است.یکی از موارد بسیار مهمی که در حیات حضرت نیازمند شناخت کامل و همه‌سویه بوده، مسئله ازدواج‌های نبی‌اکرم (ص) است که هنوز هم متأسفانه در بیانی مستند و وافی، تحلیل درست و شفافی از آن به‌دست داده نشده و به همین‌رو موجب سوءاستفاده معاندان و بدگویان اسلام از سویی، و نتیجه‌گیری‌های غیرمنصفانه برخی مسلمانان از سویی دیگر، گردیده است.

از دیرباز خاورشناسان از مسئله تعدد همسران پیامبر برای خدشه‌دار کردن سیمای رسالت سوءاستفاده کرده و در این خصوص قلم‌فرسایی نموده‌اند.1 اینان حتی گاه زن و شمشیر را اساس اخلاق پیامبر می‌شمرند؛ گویی می‌خواهند غضب‌آلودگی و استغراق در هوس را ـ که از صفات هیچ یک از پیامبران الهی نبوده ـ در نبی مکرم اسلام (ص) جمع کنند. بی‌گمان رسول‌خدا با استیلایی مثال‌زدنی بر نفس خویش همواره مورد تأیید و ستایش همگان (حتی مخالفان) بوده و هست و از این منظر کمتر کسی اخلاق و رفتار حضرت را به نقد کشیده است.

اما همواره ازدواج‌های متعدد از موضوعاتی بوده که حضرت را مورد ملامت مخالفان قرار داده است. متأسفانه تأثیر این قضاوت‌های جاهلانه و انتشار آن در جامعه مسلمین نیز سبب طرح ابهامات و پرسش‌های مختلفی دراین‌باره گردیده؛ تا آنجاکه بسیاری از مسلمانان نیز در برابر مخالفان با آنان هم‌صدا شده و یا دست‌کم کوشیده‌اند خود را به سکوت عادت دهند. بدین‌سان، موضوعی که توجه به ظرایف و واقعیت‌های آن می‌توانست بیانگر یکی از مهم‌ترین ابعاد شخصیتی این پیام‌آور الهی باشد، برخی را به سکوت و یا اعتراض به آن بزرگوار واداشت.

البته در جریان نبوت، پیامبر اسلام تنها پیامبری نیست که همسران متعدد داشته، بلکه نمونه‌های بسیاری در انبیای سلف چون ابراهیم، یعقوب، داوود و سلیمان (ع) نیز بوده‌اند،2 اما هرگز این مسئله دستاویز دشمنان قرار نگرفت؛ امری که خود می‌تواند مؤید دیگری بر این کلام رسول‌خدا (ص) باشد: «ما اوذی نبی بمثل ما اوذیت:3 هیچ پیامبری به‌مانند من مورد آزار و اذیت قرار نگرفت».

بی‌شک اگر جهل برخی مسلمانان نبود، هرگز دشمنان اسلام قادر به چنین قضاوت‌های غیرمنصفانه نبودند؛ آن‌هم نسبت به شخصیتی که به شهادت تاریخ همه وجودش را در راه دعوت به حق و احیای انسانیت و دوری از هوس و مظاهر فریبنده دنیا وقف نمود. بر این بنیاد، برآن شدیم تا با نگاهی همه‌جانبه، به ازدواج‌های حضرت و ابعاد مختلف آن بپردازیم تا از این ابهامات پرده بگشاییم.

فرهنگ ازدواج در عصر رسول‌خدا (ص)

نخستین مطلب دراین‌باره آن است که فرهنگ ازدواج در عصر بعثت تفاوت‌های بسیاری با فرهنگ معاصر ما داشته است. این اختلاف به‌گونه‌ای است که درک واقعی اوضاع و سنن و آداب اجتماعی را در آن روزگاران، بسیار دشوار می‌نماید. با این همه، توجه به ویژگی‌های آن فرهنگ و تفاوت‌های اساسی آن با نگاه امروزین به مسئله ازدواج، راهگشای فهم دقیق ما از رفتارهای رسول‌اعظم (ص) است. اینکه به برخی از این تفاوت‌ها اشاره می‌کنیم:

1. فرهنگ حاکم بر جامعه عرب آن روز ایجاب می‌کرد که زنان همواره تأمین مادی و امنیتی خویش را برعهده مردان بدانند و تنها در کنار آنان به امنیت اقتصادی، اجتماعی و روانی رسند. حیات یک زن بدون سرپرست، بسیار دشوار و دست‌کم بعید می‌نمود و به همین‌رو سرپرستی و تأمین زن در محیط زندگی آن روز مسئولیتی مهم برای مرد خانواده بشمار می‌رفت. مهم‌ترین گواه بر این ادعا، در استراتژی قریش برای جلوگیری از نشر اسلام نهفته است؛ آنگاه که بزرگان مشرک به دامادهای آن حضرت پیشنهاد کردند تا برای انصراف رسول‌خدا از دعوت خود، دختران آن حضرت را طلاق دهند و به خانه پدر بازگردانند.4

2. ازدواج همواره می‌توانست موجب استحکام روابط عاطفی و اجتماعی میان گروه‌ها و طوایف مختلف گردد؛ همان‌گونه که فسخ آن نیز می‌توانست ابزاری برای بروز کینه‌ها و انتقام‌ها باشد. البته این امر به آن عصر اختصاص نداشته و در واقع جامعه بشری همواره برای پیوند خویشاوندی احترام قائل بوده، اما تحقق این مسئله در فرهنگ عرب آن روز بیش از هر زمان دیگر بارز و آشکار بوده است.

3. مسئله همخوانی یا تناسب فاصله سنی برای ازدواج ـ که در فرهنگ امروزین تا حدی ضروری به‌نظر می‌رسد ـ در فرهنگ آن روز و حتی پیش از آن مطرح نبود. مثلاً عبدالمطلب همان روزی که کوچک‌ترین پسرش را به ازدواج آمنه بنت وهب درآورد، خود درحالی‌که پیرمردی بود، با هاله دختر عموی جوان آمنه ازدواج کرد5 و یا عمر بن خطاب از ابوبکر می‌خواهد که دختر جوانش حفصه را به ازدواج خود درآورد؛ حال آنکه بیش از سی سال اختلاف سنی میان آن‌دو وجود داشت. در تاریخ انبیای گذشته نیز شواهدی بر این امر وجود دارد. مثلاً ازدواج حضرت داوود در هفتاد سالگی با همسرش که کمتر از 25 سال داشته است.

4. مسئله تعدد زوجات در میان عرب بدون وجود هیچ شرط و حد و مرزی ـ که بعدها اسلام ضمن قراردادن شرایط، آن را محدود نمود ـ امری عادی و رایج بوده و از همین‌رو برانگیزاننده هیچ سؤال و شبهه‌ای نبوده است.7 گرچه در فرهنگ اغلب جوامع، برخی واقعیت‌های اجتماعی موجود در طول زمان منجر به نگاه منفی به این امر شد.اکنون با توجه به این مقدمات ازآن‌رو که ما نیز در تحلیل‌های خود، از برخی عوامل روان‌شناختی و جامعه‌شناختی آشکار و پنهان این ازدواج‌ها غفلت نکنیم، به سیر تاریخی این ازدواج‌ها می‌پردازیم و سپس یکایک ازدواج‌ها و ابعاد مختلف آن را از نظر می‌گذرانیم.

سیر تاریخی ازدواج‌های پیامبر اکرم (ص)

پیامبر اسلام در طول حیات 63 ساله‌اش یازده همسر8 داشته که دو تن از آنان در زمان حیات حضرت وفات کردند.9 دراین‌باره دو نکته درخور ذکر است.

1. آیات الهی نشان می‌دهد که پیامبر با دیگر مسلمانان از حیث پاره‌ای از حقوق و تکالیف ـ که عموماً ناشی از ضرورت‌های رسالت بود ـ متفاوت بوده است. این در حالی است که همسران پیامبر نیز با دیگر زنان مسلمان هم از حیث برخی حقوق و هم از نظر تکالیف ویژه (به‌دلیل همسری با رسول‌خدا) متفاوت بودند.10 برای مثال، زنان پیامبر برخلاف زنان دیگر به‌خاطر پاره‌ای از ضرورت‌ها و حساسیت‌های امر رسالت، پس از حیات پیامبر از ازدواج مجدد نهی شدند و در حکم مادر مؤمنان قرار گرفتند.11 این امر همواره برای آنان شرافتی بشمار می‌آمد که بدان می‌بالیدند.

2. آیاتی که ناظر به زندگی خانوادگی پیامبر اسلام است، گویای آن است که به‌طورکلی ازدواج‌های حضرت و شرایط زندگی با زنان ـ چه از لحاظ نگهداری و چه از نظر جدایی ـ با نظارت الهی همراه بوده و حتی گاهی مبتنی بر فرمان رسمی وحی محقق گردیده است. دقت در این امر نشان می‌دهد که جز اولین ازدواج، اختیار همسران برای حضرت بیش از آنکه برآمده از تمایلات غریزی و درونی باشد، برپایه برنامه‌ای الهی برای تبیین ابعاد مختلف یک مکتب تربیتی بوده است. حال به یکایک این ازدواج‌ها می‌پردازیم.

1. خدیجه (س)

نخستین همسر رسول‌الله (ص) دختر خویلد از اشراف قریش بود که ازدواج با او پانزده سال قبل از بعثت صورت گرفت. حضرت در آن هنگام 25 سال داشت؛ درحالی‌که خدیجه چهل ساله بود  .پیامبر در سفری تجاری برای خدیجه سود فراوانی را به ارمغان آورد. نقل مشاهدات میسره، غلام خدیجه از رفتار و حرکات پیامبر به‌ویژه صداقت و امانت‌داری او در اثنای سفر، موجب گردید که خدیجه به پیامبر پیشنهاد ازدواج دهد.

تقریباً تمام گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که این ازدواج به درخواست و تمایل ابتدایی خدیجه انجام پذیرفت،13 زنی که در مقابل هیچ‌یک از مردان قریش سر تسلیم فرود نیاورده و درخواست همه آنان را برای ازدواج با صراحت رد کرده بود. بی‌شک او در سنی نبود که براساس احساسات زودگذر تصمیمی شتاب‌زده بگیرد، بلکه عزم کرده بود با همه وجود از مردی حمایت کند که می‌خواهد زنجیر بردگی انسان‌ها را با شعار عبودیت الله درهم شکند.

اگر خدیجه در وجود محمد (ص) در جستجوی حقیقتی بود که زنان قریش آن را نمی‌دیدند و مفهوم انتخاب خدیجه را درک نمی‌کردند، رسول‌خدا (ص) نیز در خدیجه حقیقتی را می‌دید که غیر از خواست‌های متعارف جوانان بود. ازاین‌رو، حضرت با موافقت خود به انتخاب خدیجه احترام گذاشت. او 26 سال یگانه بانوی پیامبر بود و مادر تمام فرزندان او گردید.در آینده اشاره خواهیم کرد که چگونه همین نخستین ازدواج محمد (ص) و مدت طولانی تک‌همسری در حیات حضرت ـ بیش از هر امر دیگر ـ باید به برداشت‌های ناروا درباره شخصیت پیامبر پایان دهد.